معماری یکی از هنرهای برجسته است که خوشبختانه این روزها توجه بسیار زیادی به آن شده است. معماری در ایران دارای سابقه ای درخشان و تاریخی است. به گونه ای که در کشورمان آثار معماری بسیار برجسته ای یافت می شوند که در دوران کهن ساخته شده و اکنون هم زیبا و استوار باقی مانده است.
معماری ارگانیک یکی از شاخه های معماری است. شاید به جرات بتوان معماری سنتی ایران را معماری ارگانیک دانست.
معماری ارگانیک و معماری که در این زمینه فعالیت می کند، تمام تلاش خود را می کند که بتواند المان ها و فضاهای طبیعی موجود در محیط را به همان شکل حفظ نموده و بناهایی بر اساس همان محیط ایجاد نمایند.
به عبارت بهتر معماری ارگانیک به آشتی معماری و طبیعت می پردازد. به عنوان نمونه به طراحی شهر ماسوله دقت کنید. شهری که بدون کوچکترین تغییر در کوهها و دامنه ها و کوهپایه ها ایجاد شده است.
در کشور ما معماری هایی از این سبک کم نیستند، طاق بستان، گنبد سلطانیه و … ، تنها نمونه هایی از این سبک معماری هستند.
در ادامه این مطلب به بررسی معماری ارگانیک در ایران خواهیم پرداخت. با ما همراه باشید.
معماری ایرانی؛ معماری ارگانیک
گرچه از معماری ایرانی در سال‌های اخیر به عنوان معماری سنتی ایرانی یاد می‌شود اما درست‌تر است که واژه سنتی آن را برداشته و از واژه بومی استفاده کنیم! چرا که این معماری همواره همراه با نوآوری‌هایی همسو با بوم و محیط طبیعی خود بوده و در هر زمان در نوع خود مدرن است.
معماری ایرانی پیش از اسلام
اگر چه معماری ایران را مجموعه‌ای از سرزمین‌ها و سبک‌های مختلف در دوره‌های زمانی گوناگون تشکیل داده‌اند، اما معماری و در نگاهی فراتر، شهرسازی این سرزمین، چه در پیش از اسلام و چه پس از ورود آن، پیرو یک سری از اصول و چهارچوب ها است. از جمله این اصول در معماری دوران پیش از اسلام، احترام به طبیعت و تقدیس آن بوده که چه در کیش «میترائیسم» و چه در دین «زرتشتی» مورد توجه بوده است، تا به آنجا که توجه و احترام به آب و بعدها آتش در ایران اهمیتی خاص می‌یابد. از این رو می‌بینیم که عناصر چهار گانه «آب»، «باد»، «خاک» و «آتش» در ایران همواره ستایش می‌شوند.
حفظ طبیعت با حداقل تصرف در آن
در معماری این دوران بالطبع پاک نگه داشتن طبیعت با حداقل تصرف در آن و هم جواری انسان ایرانی با طبیعت به وفور دیده می‌شود. از جمله آن‌ها می‌توان به مقابر صخره ای دوران ماد و هخامنشی (همچون مقبره صخره‌ای فرهاد و شیرین در صحنه کرمانشاه)، تخت سلیمان و طاق بستان اشاره نمود.
در مقابر صخره‌ای، معمار برای قرابت بیشتر با طبیعت در دل آن نفوذ کرده تا برای کاربری مقبره، بیشترین آرامش را خلق کند. این نوع معماری که از آن به عنوان «دست کند» یاد می‌شود، در دوره‌های بعدی در روستای « کندوان» تبریز که در دل کوهی از جنس آهک تراشیده شده و روستای «میمند » کرمان که در دل صخره‌ها و کوه کنده شده است، در مقیاسی وسیع تر ادامه می‌یابد. حضور آب به عنوان عنصری مهم در طراحی «تخت سلیمان»، «طاق بستان» و معبد «آناهیتا» مورد توجه بوده به گونه‌ای که نقش اول را ایفا می‌کند.
معماری ایرانی بعد از اسلام
پس از اسلام نیز با تغییر دین ایرانیان، احترام به طبیعت محفوظ می‌ماند و حتی قطع درخت گناه شمرده می‌شود. سرشت انسان از طین (خاک) برشمرده شده، در نتیجه خاک به خشت و آجر تبدیل گشته و بخش بزرگی از بناهای بیش از هزار ساله ایران را می‌سازد. از مساجد و مقابر گرفته تا قلعه‌ها، کاروان‌سراها و بازارهای ایرانی در همه آن ها، خشت و آجر نقشی عمده و اساسی دارد، از جمله:
- گنبد سلطانیه
- مسجد جامع ساوه
- گنبد قابوس
در این دوره علت اساسی ساخت انواع گنبدها و طاق‌ها نبود چوب در مناطق گرمسیری است که معماران را وا می‌داشت تا از خشت برای این امر بهره برند.
توجه به مصالح بوم آورد؛ راز موفقیت هنر معماری ایران!
توجه به مصالح بوم آورد در هر دو دوره دیده می‌شود. در معماری ایران به مصالح بوم آورد «ایدری» یا «اینجایی» نیز گفته می‌شده که نشان از توجه به این موضوع مهم دارد. مصالح بوم آورد، موادی زاده همان محیط هستند که بتوان به وفور آن را یافت و این انتخاب چند حسن دارد:
- ساختمان با محیط خود بیشترین تطابق را خواهد داشت، به عنوان مثال کلبه‌ای چوبی در شمال ایران یا خانه‌ای خشتی در دل کویر هر دو با مواد و مصالح محلی ساخته شده که بیشترین هماهنگی را با محیط ایجاد می‌کنند.
- هزینه‌های اولیه ساخت را کاهش می‌دهد. در مواقع بازسازی مصالح مجدداََ در دسترس بوده و دشواری تهیه آن به حداقل می‌رسد.
رگه‌های معماری ارگانیک در معماری ایرانی
با شناخت برخی از ویژگی‌های معماری ایرانی و معماری ارگانیک، وجوه مشترک بسیاری را در این دو می‌توان یافت، ازجمله:
- توجه به هماهنگی بین ساختمان و طبیعت
- توجه به سایت پروژه و توپوگرافی (پستی، بلندی و شیب زمین)
- حفظ درختان و عناصر موجود
- استفاده از مواد و مصالح به‌صورت طبیعی
با نگاهی به روستاها و بناهای تاریخی ایران زمین می‌بینیم، بناهایی با قدمتی چند هزار ساله کاملاََ مطابق با شرایط محیط زیست خود طراحی شده‌اند و با موقعیت قرار گیری خود نهایت تطابق را ایجاد نموده اند. ازجمله روستای ابیانه نطنز که برای ساخت خانه‌ها از خاک همان منطقه استفاده شده و سبب رنگ دلنشین خانه ها و مجموعه شده است.
روستای «ماسوله» و روستای «اورامان» که از شیب برای قرارگیری هر یک از واحد های مسکونی نهایت استفاده را برده و روستای ورکانه همدان که از سنگ به عنوان مصالح بومی در ساخت خانه‌ها و بناهای روستا استفاده شده و همچنین در ساخت یخچال‌ها از خاک حاصل از گودبرداری در جهت ساخت گنبد و دیواره بنا استفاده شده است.
استفاده از مواد و مصالح بومی
مواد و مصالح ساخته شده در معماری ایرانی نیز کاملاََ ارگانیک هستند. ازجمله ملات ساروج که بتن ایرانی بوده و از ترکیب خاک رس، آهک، ماسه، خاکستر، پشم بز یا گوسفند ( یا موی انسان)، لویی یا نی، سفیده تخم مرغ و آب تشکیل شده است. در ساخت این ملات نیز روش تهیه مواد اولیه کاملاََ طبیعی بوده، از جمله برای تهیه خاکستر به گرمابه‌ها مراجعه کرده و ازخاکستر باقی‌مانده گلخن (آتشدان) استفاده می‌شد یا برای تهیه موی انسان به سلمانی‌ها مراجعه می‌کردند تا بدین طریق ملات را مسلح نمایند. پیش از کشف سیمان جهت اندودکاری محل‌های مرطوب مانند؛ حمام‌ها، پل‌ها و آب انبارها مانند؛ آب انبار گرمسار و سی‌و‌سه پل استفاده می‌شد.
