معماری ساسانی با ساخت چه بنایی آغاز شد؟‎

ایران پهناور ما، امپراطوری های بسیاری را در خود دیده است. امپراطوری هایی با ریشه ایرانی و آریایی که گاهاً بر نصف بیشتر جهان حاکمیت داستند. یکی از این امپراطوری های بزرگ، امپراطوری ساسانیان است که توسط اردشیر بابکان تاسیس گرد. اردشیر بابکان پس از شکست اردوان پنجم اشکانی، در سال ۲۲۴ ق.م این سلسله را تاسیس نمود. ساسانیان دوره شکوفایی هنر در ایران بوده است. خصوصاً معماری که در این دوران به اوج خود رسید و آثار به جا مانده از این دوره به سبب خاص بودن معماری خود، کاملا شناخته شده هستند.

 هنر و معماری ساسانیان با جهان‌بینی مذهبی آنها عجین شده است؛ اگرچه ردپای هنر و معماری اشکانیان در شیوه معماری ساسانیان به وضوح دیده می‌شود. برخی بر این دیدگاه که معماری اشکانی، شالوده معماری ساسانی را پایه‌گذاری کرده است، میباشند. اگرچه این دیدگاه تا حدودی صحیح است، اما بایستی متذکر شد که سبک معماری اشکانی از منظر تعدد در اجزا، طرح‌ها و المان‌ها و تاثیر و تاثر بسیار از مناطق همجوار یک دوره انتقالی به حساب می‌آید.

معرفی سبک معماری ساسانیان

هرچند عمر امپراطوری ساسانی کوتاه نبوده است، اما متاسفانه آثار معماری زیادی از آن باقی نمانده است. گونه شناسی و انواع‌های سبک‌های معماری در دوران ساسانی همواره مورد بحث و گفت و گو بوده است. در این مقاله قصد داریم به بررسی شواهد معماری ساسانی به جای مانده بپردازیم.معماری ساسانی از منظر تیپولوژی و یا گونه‌شناسی بناهای معماری گونه‌های مختلفی دارد. در این میان آثار شواهد مربوط به کاخ‌ها، پل‌ها و بناهای مذهبی و قلاع نظامی است.

معماری بناهای مذهبی ساسانی

دین رسمی سلسله ساسانیان، آیین زرتشت بوده است و همین آیین در ساخت بناهای مذهبی مختلف، موثر بوده است. نظرات مختلفی دربارهء پلان معماری بناهای مذهبی دوران ساسانی وجود دارد. اما اکثر نظرات بر این موضوع که ساختمان اصلی معابد، بناهای چهارطاقی مستقل بودند؛ متفق القول هستند. در زیر این بناهای چهاطاقی، آتش مقدس در داخل آتشدان‌های بزرگ افروخته می‌شد و این آتش از طریق دهانه‌های چهارگانه قابل مشاهده بودند.

معماری ساسانی با ساخت کاخ تیسفون آغازگردید

تیسفون نام یکی از پایتخت‌های باستانی ایران است و در کشور عراق امروزی قرار دارد

کاخ ساسانی

کاخ‌ها مهمترین آثار به جای مانده از معماری ساسانی و از شاخص ترین کار معماران این دوره میباشد. این دسته از بناها علیرغم تنوع در طرح، دارای چیدمان منظم با محورهای متقارن و عنصر مسلط ایوان هستند. بناهایی مانند، کاخهای اردشیر اول در فیروزآباد و قلعه دختر، دارای تالارهای پذیرایی به صورت ایوان عمیق با اتاقهای جانبی هستند که در برابر گنبدخانه مرکزی قرار گرفتهاند. کاخ شاهپور در بیشاپور نمونه برجسته دیگری از اوایل دوره ساسانی است که تالار بزرگ مرکزی آن به ابعاد هر ضلع ۲۲ متر، با طاقچه های زینتی زیبایی مزین شده بود و گنبد عظیمی بر آن قرار داشته است.

مدارک مکشوفه از قلعه دختر، فیروزآباد و تیسفون وجود فضاهای اختصاصی و مسکونی را در طبقه دوم تأیید میکند در کاخ سروستان برای نخستین بار گنبد بر روی پلان مربعی قرار گرفته است. کاری که نیازمند گوشه سازی است و بعدها به عنوان عنصر اصلی معماری اسلامی مبدل شده است.

معماری مناطق مسکونی ساسانی

مناطق مسکونی نسبت به بناهایی چون کاخ‌ها کمتر مورد کاوش باستان شناسی قرار گرفته‌اند. به همین سبب ارتباط با معماری مسکونی این دوره هیچ نوع سبک‌شناسی مشخصی وجود ندارد. فقدان کاوشهای گسترده، وجود تنوع زیست محیطی و سنت‌های متفاوت، معماری مسکونی این دوره را دشوار میسازد. معماری خانه ها و فضاهای مسکونی دوره ساسانی در محوطه-هایی چون تیسفون، طرح ساده شده کاخهای این دوره هستند و اغلب شامل یک حیاط مرکزی و ایوانی در یک ضلع آن و یا دو ایوان متقابل میشوند.

فضاهای سرپوشیده دیگر پیرامون حیاط و ایوان ها شکل میگرفتند. خانه های طبقات مرفه تر فضاهای معماری بیشتری داشتند. در این خانه ها ایوان در میانه یک، دو، سه ضلع و در نقشه های کاملتر در چهار ضلع حیاط جای میگرفت و نقشه چهارایوان را ایفا کرده است.

قلعه‌های و بناهای نظامی ساسانی

بخشی دیگری از بقایای معماری دوره ساسانی شامل بناها و تأسیسات تدافعی از جمله حصارهای پیرامون شهرها و محوطه‌های مسکونی، انواع قلعه ها و دیوارهای عظیم دفاعی با برج و باروهای بسیار است. که متأسفانه یا به شدت تخریب شدهاند و یا اینکه در دوره‌های اسلامی بارها بازسازی شده و صورت اولیه‌ی خود را از دست دادهاند. حصار و تأسیسات دفاعی و بنای قلعه دختر فیروز آباد، از جمله اولین نمونه‌های دوره ساسانی در این گونه هستند. حصار شهر بیشاپور، با برجهای مدور و تیرکش‌ها، نمونه دیگری از اوایل دوره ساسانی به شمار میآید.

برج‌های استحکامات فیروزآباد چهار گوش است اما در بیشاپور به مدور تبدیل شده و در محوطه‌های بعدی تداوم پیدا می‌کنند. برج و باروری تخت سلیمان، که در ساخت نمای آن از سنگهای تراشیده استفاده شده و برجهای آن طرح مدور دارند، از نمونه‌های نادر معماری دوره ساسانی است. دیوار دفاعی گرگان دیوار تمیشه در شرق مازندران و دیوار دربند در داغستان، گونه‌ی دیگری از معماری نظامی این دوره را تشکیل میدهد. دیوار دفاعی گرگان برای مقابله با اقوام مهاجم به طول حدود ۱۸۰ متر در دشت حاصلخیز گرگان از کناره‌ی شرقی دریای مازندران به طرف ارتفاعات شرقی کشیده شده است.

عنصر اصلی معماری ساسانی چیست؟

ایوان یکی از عناصر شاخص معماری ساسانی است که در طول این دوره به همراه گنبدخانه، تقریباً در تمامی بناهای این دوره ظاهر شده و عناصر دیگر را تحت الشعاع قرار میدهد. ایوان با پوشش طاقی را از ابداعات دوره اشکانی می‌دانند اما معماری مکشوفه از نوشیجان. نشان داد سابقه ایوان طاقدار به دوره ماد میرسد. ایوان ستون دار در معماری هخامنشی جایگاه بسیار برجسته‌ای دارد اما در دوره اشکانی است که ایوان طاقدار عمومیت پیدا کرده و به عنصر کلیدی معماری تبدیل میشود. این جایگاه در دوره ساسانی برجسته‌تر میشود. از همان ابتدای دوره ساسانی و در کاخ فیروزآباد و قلعه‌دختر، ایوان به عنوان یک عنصر شاخص ظاهر شده و در طاق کسرا و تخت سلیمان به عنصری باشکوه و یادمانی تبدیل میشود.